गोपाल मरासिनी
केही समययता जलवायु परिवर्तनको मुद्दा विश्व राजनीतिको मुख्य विषय बनेको छ । पर्यावरणको सुरक्षा दिगो आर्थिक विकासको अभिन्न अड्ढ हो भन्ने कुरा मनन् नगरी विश्वका धनी देशहरूले प्रकृतिको क्षयको आडमा आर्थिक उन्नति गर्ने र क्षणिक आत्मघाती बाटो हिँडिरहेको कारणले जलवायुको मुद्दा सर्वत्र चासो र चिन्ताको विषय बन्ने गरेको छ । औद्योगिक उत्पादन र क्रान्त्रिको लागि विकसित र विकासशील राष्ट्रहरूले उत्सर्जन गर्ने ठूलो परिमाणको हरित गृह ग्यासले खडा गज्ञरेको चुनौती र सम्भावित महाप्रलयको बारेमा वातावरण विज्ञले चिन्ता र डरलाग्दा भविष्यवाणी गर्दैआएका छन् । जसको कारण धनी देशहरूले परिवर्तन गर्न प्रमुख कारक तत्व भनेकै हरित गृह ग्याँस हो । यो ७५ प्रतिशत जैविक तेलबाट २० प्रतिशत भूउपयोग परिवर्तनबाट र ५ प्रतिशत अन्य स्रोत उत्सर्जन हुने गर्दछ । कार्बनडाइअक्साइड
-हरितगृह ग्यास)को कारण सृजित विश्व उष्णीकरण र जलवायु परिवर्तन औद्योगिक र आर्थिक विकासमा प्रत्यक्ष जोडिएको कारण धनी देशहरूले अर्थ राजनीतिमा हस्तक्षेप गरिरहेका छन् ।
हरित गृह ग्यासको ठूलो उत्पादनको रूपमा रहेको अमेरिकाले क्लोटो अभिसन्धिमा औपचारिक मञ्जुरी गर्ने पहिलो राष्ट्र आए पनि ग्यासको उत्सर्जनमा कटौती गर्ने प्रावधानमा आनाकानी गर्दैआएको छ । अमेरिका र जापान जस्ता प्रमुख राष्ट्रहरू लक्ष्य प्राप्तितर्फ कुनै प्रयास नदेखिएपछि र ग्यास उत्सर्जनमा कुनै कमी नल्याएपछि जलवायु परिवर्तनले चुनौती थपिँदैछ । तर अमेरिका जस्ता विश्वका शक्तिशाली र मुख्य प्रदूषक राष्ट्रहरूले राष्ट्रहरू बढी प्रकोपको सिकार भएका छन् । हरितगृह ग्यास उत्सर्जन गर्दा अर्थतन्त्रमा नकारात्मक असर पुग्ने कारणले धनी र शक्तिशाली देशहरूले यो विषयको बारेमा जनकारी भए पनि उनीहरू विश्व जलवायु परिवर्तनका चुनौती सामना गर्ने र सम्भावित समस्याको व्यवस्थापन गर्ने कुरामा जोड दिन थालेका छन् । अर्थतन्त्रलाई प्रत्यक्ष असर पर्ने गरी अपनाउनुपर्ने उत्सर्जनको कटौतीभन्दा यको प्रभावबाट बच्ने पूर्वतयारीमा लागेका धनी देशहरू र सुविधासम्पन्न राष्ट्रलाई पनि प्राकृतिक प्रकोपबाट बच्न र व्यवस्थापन गर्नै गाह्रो परेको अवस्थामा अन्य राष्ट्रहरूमा यसको क्षति बढी हुने निश्चित छ ।
विश्वको अर्थ राजनीतिकको चपेटामा परेको जलवायुको मुद्दा र क्योटो अभिसन्धिमा हस्ताक्षर गरिसकेको नेपालको जलवायु परिवर्तनमा कुनै ठूलो भूमिका नभए पनि यसबाट नेपालसमेत अछुतो रहनसकेको छैन । विश्वको आँकडा हेर्दा नेपालबाट हरितगृह ग्यासको निष्कासन केवल ०.०२५ प्रतिशत रहेको छ । चीन र भारतजस्ता उद्योगधन्दामा अग्रपङ्क्तिमा रहेका देशहरू अमेरिका र युरोपजस्ता औद्योगिक राष्ट्रहरूको हिस्सा ज्यादै धेरै छ । नेपालले क्योटो अभिसन्धिमा हस्ताक्षर गरेअनुरूप स्वच्छ विकास समन्वयअन्तर्गत स्वच्छ उर्जाको प्रयोगबाट नेपालले पछिल्लो समयमा केही लाभ हासिल गरेको छ । एक अध्ययन अनुसार नेपालले बायोग्यासलाई प्रौत्साहन गरेमात्र वर्षको ४५ लाख डलरसम्म कमाउनसक्ने सम्भावना देखिएको छ । नेपाल औपचारिक रूपमा जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी क्योटौ अभिसन्धिको पक्ष राष्ट्र भएको छ । अर्कोतर्फ हरितगृह ग्यासको बढ्दो उत्सर्जनको कारणले बढ्दै गएको विश्व तापमानले उपभोग्य पानीको मुख्य स्रोतको रूपमा रहेका हिमशृङ्लाहरू पग्लिेन क्रममा रहेको र केही वर्षभित्रैमा पानीका मुहानहरू सुख्खा भूभागको रूपमा परिणत हुने खतरा रहेको मौसमले चेतावनी दिएका छन् । हिमपात, सुख्खा, अनावृष्टि, अतिवृष्टि, बाढी पहिरो जस्ता विभिन्न प्राकृतिक प्रकोप बढिरहेका छन् । तराईमा पाइने जीवजन्तु तथा कीटपतड्ढ पहाडतिर हिमालतिर पाइन थाल्नु चैतमा पाक्नुपर्ने काफल माघको अन्त्यमा नै पाक्नु, हिमाली क्षेत्रमा लामखुट्टे देखापर्नु, कृषि वागवानी केन्द्रमा हरेक वर्ष बाक्लै फल्ने स्याउ यसपटक फल्दै नफल्नु कृषि उत्पादन घट्नु, जैविक विविधतामा प्रभाव पर्नु, वनस्पतिका फूल तथा पालुवाहरू छिटो पलाउनु नेपालमा देखिन थालेका प्रारम्भिक असरहरू हुन् । विभिन्न चराको अण्डा पार्ने र कोरल्ने समय परिवर्तन हुँदै आएको छ कोरलिएका चराहरूमा समेत अनौठो गुण देखिने उत्परिवर्तनबाट अशक्त बन्ने तथा र उत्पादनमा आएका समस्याहरू पनि सिर्जित हुन थालेका छन् ।
नेपालका उच्च हिमाली क्षेत्रमा विश्व उष्णीकरणको कारणबाट बढी मात्रामा प्रभावित भएको एक अध्ययनले देखाएको छ । पछिल्लो एकसय वर्षमा विश्वको तापक्रम करिब ०.७५ डिग्री सेल्सियसले बढेको अनुमान विशेषज्ञहरूको छ भने नेपालमा वर्षेनी ००६ डिग्री सेन्टिग्रेडका दरले तापक्रममा वृद्धि भइरहेको बताइन्छ । उच्च हिमशृङ्खलामा रहेको हिउँ द्रूतगतिमा पग्लिरहेको विगतमा रहेका धेरै हिमनदी विलय भइसकेको र हिमताल विस्फोटनको जोखिम बढेर गएको तथ्याङ्कले देखाएको छ । एक तथ्याङ्कअनुसार नेपालमा पछिल्लो तीन दशकमा १ दशमलव ७ प्रतिशतभन्दा बढीले तापमानमा वृद्धि भएको छ । खुम्बु क्षेत्रका हिमनदी ३० देखि ६० मिटरको दरले घट्दै गएको छ भने धौलागिरी क्षेत्रको रिका हिमनदी प्रतिवर्ष १० मिटरले घटेको छ । जलवायु परिवर्तनको कारण नेपालमा चारवटा हिमताल जुनसुकै बेलामा फुल्नसक्ने खतरामा रहेका छन् भने उच्च हिमाली क्षेत्रमा पाइने हिउँचितुवा, हिमालयन थार, कस्तुरी मृग जस्ता वन्यजन्तुलाई बाँच्न समस्या भएको वातावरण विज्ञहरूले बताउँदै आएका छन् ।
जलवायुमा आएको परिवर्तनको कारण हावापानी, वासस्थान र आहारमा परिवर्तन ल्याउने भएकाले वन्यजन्तुलाई प्रत्यक्ष असर परिरहेको छ । जलवायु परिवर्तनका कारण पृथ्वी तातिदै जानेक्रम पनि बढेकाले नेपालका करिब ४० वटा हिमताल खतरामा परेका छन् भने तीमध्ये २६ वटा हिमताल फुट्ने अवस्थामै पुगिसेकका छन् । जलवायु परिवर्तनको कारण आजको जस्तो भौगोलिक अवस्था नरहने र सांस्कृतिक र प्राकृतिक स्रोतका कारण बनेको पहिचानसमेत गुम्नसक्ने वा परिवर्तन हुने सम्भावनाहरू विकाल रुपमा देखापर्ने थालेका छन् । हालैको एक अध्यायनमा अन्टार्कटिकामा हिउँ पग्लिने क्रम डरलाग्दो रुपमा बढिरहेको देखाएको छ । अर्काटिक महासागरमा हिउँ पग्लिने क्रम तिब्र हुँदै गएकाले अनेपेक्षित विपति आउनसक्ने सम्भावना रहेको सो अध्यानले देखाएको छ । जलवायु परिवर्तनको कारण तापमानमा आएको वृद्धिले थप सङ्केत उत्पन्न हुने निश्चित छ । हिमशृङ्खला पग्लने गति तीब्र भएको कारण आगामी ३० देखि ५० वर्षमा विश्वमा केही देश पनि बिहीन बन्ने खतरा छ । त्यसबाट विश्वका ७० प्रतिशत जनसङ्ख्या अत्यन्तै सम्वेदनशील अवस्थामा पुग्ने पुवानुमान बैज्ञानिकहरूले गरेका छन् । यसबाट बढी असरमा परेका नेपाल जस्ता गरिब राष्ट्रहरूले पनि सम्भावित सङ्केतका लागि अनुकूलत हुने उपायको खोजी गर्ने थालेका छन् । केही वर्ष पहिले जलवायु परिवर्तन मानव सिर्जित होइन भन्ने धनी राष्ट्रहरू पनि अब यसको अस्तित्वको स्वीकारोक्तिमा लागेका छन् । जलवायु परिवर्तनको बैज्ञानिक आँकलनलाई वेवास्ता गर्दै आएको अमेरिका पनि हालसालै दुई सामुदि्रक आँधी क्याटिनार रिटाको प्रकोपमा परेपछि जलवायु परिवर्तनलाई रोक्ने उपायहरूको अवलम्बन गर्नुपर्ने सम्बन्धमा व्यापकरूपमा प्रभावकारी उपायहरू अवलम्बन गर्दैछ । अतः जलवायु परिवर्तनको समस्याबाट पार पाउन आक्रामक रणनीति अपनाउनु आवश्यक छ ।
वातावरणसम्बन्धी कानुन निर्माण गर्ने तथा स्थानीय समुदायलाई सचेतीकरण अभियानमा परिचालन गर्ने आदि उपायहरू अपनाई समय छदै मानव निमित जलवायु परिवर्तनलाई पराजित गर्नु आवश्यक छ । दिन दुई गुना रात चार गुना आर्थिक उन्नति गरी क्षणिक लाभ हासिल गर्ने रणनीति चालेका धनी र सम्पन्न देशहरूले हरितगृह ग्याँस उत्सर्जनमा कटौती नगर्ने हो भने जलवायु परिवर्तनको नकारात्मक असर र प्रभाव बढ्दै जाने र यसले मानव समुदायको मात्र होइन, सम्पूर्ण प्राणी जगत्को अस्तित्वमाथि नैे चिन्ह खडा हुने पक्का छ ।
केही समययता जलवायु परिवर्तनको मुद्दा विश्व राजनीतिको मुख्य विषय बनेको छ । पर्यावरणको सुरक्षा दिगो आर्थिक विकासको अभिन्न अड्ढ हो भन्ने कुरा मनन् नगरी विश्वका धनी देशहरूले प्रकृतिको क्षयको आडमा आर्थिक उन्नति गर्ने र क्षणिक आत्मघाती बाटो हिँडिरहेको कारणले जलवायुको मुद्दा सर्वत्र चासो र चिन्ताको विषय बन्ने गरेको छ । औद्योगिक उत्पादन र क्रान्त्रिको लागि विकसित र विकासशील राष्ट्रहरूले उत्सर्जन गर्ने ठूलो परिमाणको हरित गृह ग्यासले खडा गज्ञरेको चुनौती र सम्भावित महाप्रलयको बारेमा वातावरण विज्ञले चिन्ता र डरलाग्दा भविष्यवाणी गर्दैआएका छन् । जसको कारण धनी देशहरूले परिवर्तन गर्न प्रमुख कारक तत्व भनेकै हरित गृह ग्याँस हो । यो ७५ प्रतिशत जैविक तेलबाट २० प्रतिशत भूउपयोग परिवर्तनबाट र ५ प्रतिशत अन्य स्रोत उत्सर्जन हुने गर्दछ । कार्बनडाइअक्साइड
-हरितगृह ग्यास)को कारण सृजित विश्व उष्णीकरण र जलवायु परिवर्तन औद्योगिक र आर्थिक विकासमा प्रत्यक्ष जोडिएको कारण धनी देशहरूले अर्थ राजनीतिमा हस्तक्षेप गरिरहेका छन् ।
हरित गृह ग्यासको ठूलो उत्पादनको रूपमा रहेको अमेरिकाले क्लोटो अभिसन्धिमा औपचारिक मञ्जुरी गर्ने पहिलो राष्ट्र आए पनि ग्यासको उत्सर्जनमा कटौती गर्ने प्रावधानमा आनाकानी गर्दैआएको छ । अमेरिका र जापान जस्ता प्रमुख राष्ट्रहरू लक्ष्य प्राप्तितर्फ कुनै प्रयास नदेखिएपछि र ग्यास उत्सर्जनमा कुनै कमी नल्याएपछि जलवायु परिवर्तनले चुनौती थपिँदैछ । तर अमेरिका जस्ता विश्वका शक्तिशाली र मुख्य प्रदूषक राष्ट्रहरूले राष्ट्रहरू बढी प्रकोपको सिकार भएका छन् । हरितगृह ग्यास उत्सर्जन गर्दा अर्थतन्त्रमा नकारात्मक असर पुग्ने कारणले धनी र शक्तिशाली देशहरूले यो विषयको बारेमा जनकारी भए पनि उनीहरू विश्व जलवायु परिवर्तनका चुनौती सामना गर्ने र सम्भावित समस्याको व्यवस्थापन गर्ने कुरामा जोड दिन थालेका छन् । अर्थतन्त्रलाई प्रत्यक्ष असर पर्ने गरी अपनाउनुपर्ने उत्सर्जनको कटौतीभन्दा यको प्रभावबाट बच्ने पूर्वतयारीमा लागेका धनी देशहरू र सुविधासम्पन्न राष्ट्रलाई पनि प्राकृतिक प्रकोपबाट बच्न र व्यवस्थापन गर्नै गाह्रो परेको अवस्थामा अन्य राष्ट्रहरूमा यसको क्षति बढी हुने निश्चित छ ।
विश्वको अर्थ राजनीतिकको चपेटामा परेको जलवायुको मुद्दा र क्योटो अभिसन्धिमा हस्ताक्षर गरिसकेको नेपालको जलवायु परिवर्तनमा कुनै ठूलो भूमिका नभए पनि यसबाट नेपालसमेत अछुतो रहनसकेको छैन । विश्वको आँकडा हेर्दा नेपालबाट हरितगृह ग्यासको निष्कासन केवल ०.०२५ प्रतिशत रहेको छ । चीन र भारतजस्ता उद्योगधन्दामा अग्रपङ्क्तिमा रहेका देशहरू अमेरिका र युरोपजस्ता औद्योगिक राष्ट्रहरूको हिस्सा ज्यादै धेरै छ । नेपालले क्योटो अभिसन्धिमा हस्ताक्षर गरेअनुरूप स्वच्छ विकास समन्वयअन्तर्गत स्वच्छ उर्जाको प्रयोगबाट नेपालले पछिल्लो समयमा केही लाभ हासिल गरेको छ । एक अध्ययन अनुसार नेपालले बायोग्यासलाई प्रौत्साहन गरेमात्र वर्षको ४५ लाख डलरसम्म कमाउनसक्ने सम्भावना देखिएको छ । नेपाल औपचारिक रूपमा जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी क्योटौ अभिसन्धिको पक्ष राष्ट्र भएको छ । अर्कोतर्फ हरितगृह ग्यासको बढ्दो उत्सर्जनको कारणले बढ्दै गएको विश्व तापमानले उपभोग्य पानीको मुख्य स्रोतको रूपमा रहेका हिमशृङ्लाहरू पग्लिेन क्रममा रहेको र केही वर्षभित्रैमा पानीका मुहानहरू सुख्खा भूभागको रूपमा परिणत हुने खतरा रहेको मौसमले चेतावनी दिएका छन् । हिमपात, सुख्खा, अनावृष्टि, अतिवृष्टि, बाढी पहिरो जस्ता विभिन्न प्राकृतिक प्रकोप बढिरहेका छन् । तराईमा पाइने जीवजन्तु तथा कीटपतड्ढ पहाडतिर हिमालतिर पाइन थाल्नु चैतमा पाक्नुपर्ने काफल माघको अन्त्यमा नै पाक्नु, हिमाली क्षेत्रमा लामखुट्टे देखापर्नु, कृषि वागवानी केन्द्रमा हरेक वर्ष बाक्लै फल्ने स्याउ यसपटक फल्दै नफल्नु कृषि उत्पादन घट्नु, जैविक विविधतामा प्रभाव पर्नु, वनस्पतिका फूल तथा पालुवाहरू छिटो पलाउनु नेपालमा देखिन थालेका प्रारम्भिक असरहरू हुन् । विभिन्न चराको अण्डा पार्ने र कोरल्ने समय परिवर्तन हुँदै आएको छ कोरलिएका चराहरूमा समेत अनौठो गुण देखिने उत्परिवर्तनबाट अशक्त बन्ने तथा र उत्पादनमा आएका समस्याहरू पनि सिर्जित हुन थालेका छन् ।
नेपालका उच्च हिमाली क्षेत्रमा विश्व उष्णीकरणको कारणबाट बढी मात्रामा प्रभावित भएको एक अध्ययनले देखाएको छ । पछिल्लो एकसय वर्षमा विश्वको तापक्रम करिब ०.७५ डिग्री सेल्सियसले बढेको अनुमान विशेषज्ञहरूको छ भने नेपालमा वर्षेनी ००६ डिग्री सेन्टिग्रेडका दरले तापक्रममा वृद्धि भइरहेको बताइन्छ । उच्च हिमशृङ्खलामा रहेको हिउँ द्रूतगतिमा पग्लिरहेको विगतमा रहेका धेरै हिमनदी विलय भइसकेको र हिमताल विस्फोटनको जोखिम बढेर गएको तथ्याङ्कले देखाएको छ । एक तथ्याङ्कअनुसार नेपालमा पछिल्लो तीन दशकमा १ दशमलव ७ प्रतिशतभन्दा बढीले तापमानमा वृद्धि भएको छ । खुम्बु क्षेत्रका हिमनदी ३० देखि ६० मिटरको दरले घट्दै गएको छ भने धौलागिरी क्षेत्रको रिका हिमनदी प्रतिवर्ष १० मिटरले घटेको छ । जलवायु परिवर्तनको कारण नेपालमा चारवटा हिमताल जुनसुकै बेलामा फुल्नसक्ने खतरामा रहेका छन् भने उच्च हिमाली क्षेत्रमा पाइने हिउँचितुवा, हिमालयन थार, कस्तुरी मृग जस्ता वन्यजन्तुलाई बाँच्न समस्या भएको वातावरण विज्ञहरूले बताउँदै आएका छन् ।
जलवायुमा आएको परिवर्तनको कारण हावापानी, वासस्थान र आहारमा परिवर्तन ल्याउने भएकाले वन्यजन्तुलाई प्रत्यक्ष असर परिरहेको छ । जलवायु परिवर्तनका कारण पृथ्वी तातिदै जानेक्रम पनि बढेकाले नेपालका करिब ४० वटा हिमताल खतरामा परेका छन् भने तीमध्ये २६ वटा हिमताल फुट्ने अवस्थामै पुगिसेकका छन् । जलवायु परिवर्तनको कारण आजको जस्तो भौगोलिक अवस्था नरहने र सांस्कृतिक र प्राकृतिक स्रोतका कारण बनेको पहिचानसमेत गुम्नसक्ने वा परिवर्तन हुने सम्भावनाहरू विकाल रुपमा देखापर्ने थालेका छन् । हालैको एक अध्यायनमा अन्टार्कटिकामा हिउँ पग्लिने क्रम डरलाग्दो रुपमा बढिरहेको देखाएको छ । अर्काटिक महासागरमा हिउँ पग्लिने क्रम तिब्र हुँदै गएकाले अनेपेक्षित विपति आउनसक्ने सम्भावना रहेको सो अध्यानले देखाएको छ । जलवायु परिवर्तनको कारण तापमानमा आएको वृद्धिले थप सङ्केत उत्पन्न हुने निश्चित छ । हिमशृङ्खला पग्लने गति तीब्र भएको कारण आगामी ३० देखि ५० वर्षमा विश्वमा केही देश पनि बिहीन बन्ने खतरा छ । त्यसबाट विश्वका ७० प्रतिशत जनसङ्ख्या अत्यन्तै सम्वेदनशील अवस्थामा पुग्ने पुवानुमान बैज्ञानिकहरूले गरेका छन् । यसबाट बढी असरमा परेका नेपाल जस्ता गरिब राष्ट्रहरूले पनि सम्भावित सङ्केतका लागि अनुकूलत हुने उपायको खोजी गर्ने थालेका छन् । केही वर्ष पहिले जलवायु परिवर्तन मानव सिर्जित होइन भन्ने धनी राष्ट्रहरू पनि अब यसको अस्तित्वको स्वीकारोक्तिमा लागेका छन् । जलवायु परिवर्तनको बैज्ञानिक आँकलनलाई वेवास्ता गर्दै आएको अमेरिका पनि हालसालै दुई सामुदि्रक आँधी क्याटिनार रिटाको प्रकोपमा परेपछि जलवायु परिवर्तनलाई रोक्ने उपायहरूको अवलम्बन गर्नुपर्ने सम्बन्धमा व्यापकरूपमा प्रभावकारी उपायहरू अवलम्बन गर्दैछ । अतः जलवायु परिवर्तनको समस्याबाट पार पाउन आक्रामक रणनीति अपनाउनु आवश्यक छ ।
वातावरणसम्बन्धी कानुन निर्माण गर्ने तथा स्थानीय समुदायलाई सचेतीकरण अभियानमा परिचालन गर्ने आदि उपायहरू अपनाई समय छदै मानव निमित जलवायु परिवर्तनलाई पराजित गर्नु आवश्यक छ । दिन दुई गुना रात चार गुना आर्थिक उन्नति गरी क्षणिक लाभ हासिल गर्ने रणनीति चालेका धनी र सम्पन्न देशहरूले हरितगृह ग्याँस उत्सर्जनमा कटौती नगर्ने हो भने जलवायु परिवर्तनको नकारात्मक असर र प्रभाव बढ्दै जाने र यसले मानव समुदायको मात्र होइन, सम्पूर्ण प्राणी जगत्को अस्तित्वमाथि नैे चिन्ह खडा हुने पक्का छ ।
No comments:
Post a Comment