जलवायु परिवर्तनका असर

होमप्रसाद लम्साल
विकसित र विकासशील राष्ट्रहरूमा तीव्र गतिमा भैरहेको विकास निर्माण कार्यहरूले गर्दा पृथ्वीको वायुमण्डलमा जम्मा भैरहेको कार्बन डायअक्साइडका कारण जलवायु परिवर्तनका नराम्रा असरहरू देखिन थालेका छन् । जसको प्रभाव स्वरूप हिम शृङ्खला पग्लने, सामुदि्रक सतह बढ्ने र मौसम परिवर्तनका असामान्य स्थिति देखापर्न थालेपछि त्यसबाट बच्न विश्व समुदाय नै एकजुट हुनथालेको छ । विगत केही वर्ष यता देखापरेको जलवायु परिवर्तनको असर सबैले व्योहोर्नु परे पनि सबै तह र तप्काले यसको वास्तविक कारण पत्ता लगाउन सकेका थ्ािएनन् । यद्यपि विशेषज्ञहरूले त्यसका कारण र समाधानका उपायहरूबारे निकै अघिदेखि नै अनुसन्धान गरिरहेका छन् । विशेषज्ञहरूका अनुसार जलवायु परिवर्तनका कारण पेट्रोलियम पदार्थ, ग्यास, र कोइलाबाट निस्केको तातो हावा र कार्बनडाइअक्साइडका कारण भूमण्डलको उष्णीकरणले हिमनदीहरू सुक्नु र सामुदि्रक किनारा बढ्नुको साथै जलवायु परिवर्तन भएकोले त्यसको न्यूनीकरणका लागि ग्रीन हाउसको वृद्धि गर्ने र वनजङ्गल बढाउनुको साथै कार्बनडाइअक्साइडको मात्रा कम गर्ने सवारी साधनको प्रयोग गर्नु पर्दछ । मूलतः त्यसका लागि सबै मुलुकले उत्तिकै सावधानी अपनाउनु जरुरी हुन्छ । पूर्व अमेरिकी उपराष्ट्रपति अल गोरले आफ्नो 'रोक्न नसकिने सत्य' नामक सोधपत्रमा जलवायु परिवर्तनको बारेमा उल्लेख गरिएको विषयले नोवल शान्ति पुरस्कार नै प्राप्त गरेपछि त्यस विषयले व्यापकता पाएको हो । जुन सोधपत्रमा उल्लेख गरिएका विषय तथ्यमा आधारित मात्र थिएनन् कि त्यसमा किटान गरिएका कुरा सतप्रतिशत सत्य साबित हुँदै गएका छन् र आज तिनै विषय विश्वका वैज्ञानिकहरूका लागि चुनौतीपूर्ण बनेका छन् र उनीहरूले त्यसबाट जोगिने उपायको खोजिमा समय खर्चिनु परिरहेको छ ।
सन् १८६० देखि पृथ्वीको तापमान नाप्ने क्रम सुरु भएयता सन् १९९० को दशक सबैभन्दा गर्मी साबित भयो । सन् २००० को दशक अझ बढी तातो हुँदै गएको वैज्ञानिक परिक्षणले पुष्टि गरेको छ । यसबीचमा ०.६ सेन्टिमिटर तापक्रम बढिसकेको जनाइएको छ । यसैगरी समुद्र र जमिन दिनप्रतिदिन तातिइरहेको प्रमाण सर्वसाधारण जनताले समेत अनुभव गर्नथालेका छन् । त्यस्तै वषर्ा हुने प्रक्रियामा परिवर्तन आएको छ । वर्षातको समय परिवर्तन मात्रै भएको छैन विपरीत र असामान्य वषर्ा हुन थालेको छ । हिमाली क्षेत्रमा हिउँ पर्न छाडेको छ भने भएका हिमाल पग्लेर हिमनदीको बहाव घट्नथालेका छन् । समुन्दि्रक सतह बढ्दो छ । गि्रनल्याण्डबाट हालको हिउँ पग्लने दर ०.५ एमएम प्रतिवर्ष घटेको वैज्ञानिक तथ्यले पुष्टि गरेको छ । हिउँ पग्लेर सामुदि्रक सतह बढेको कारण कयांै देश र ठूला सहरको भविष्य नै खतरामा पर्दै गएको छ । माल्दिब्सको सम्र्पूण भूभाग १० वर्षपछि डुब्नसक्ने अनुमान विशेषज्ञहरूले गरेका छन् । जलवायु परिवर्तनले पानीका स्रोतहरू, वन, जीव परिवृत्ति प्रणाली, जैविक विविधता, कृषि, भौतिक वातावरण र मानवीय स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पर्नेछ । जसरी तापक्रम वृद्धिको प्रभाव सबैतिर परेको छ, त्यसैगरी भौतिक र जैविक वातावरणमा परेको पाइन्छ । उदाहरणका रूपमा हिमनदीहरू सुुक्नथालेका छन् । हिमभण्डार टुत्रि"mदै खुम्चिदै बग्न थालेका छन् । हिउँद पछिका महिनाहरूमा सामान्य भन्दा ठण्डा र बढी हिमपात र असिना वषर्ा हुने, वनस्पतिहरू छिटो फुल्ने र बढ्ने प्रक्रिया देखिएको छन । त्यसैगरी होचो ठाउँमा पाइने जीव, बनस्पती र किट प्रजातिहरू अग्लो ठाउँतिर फैलिँदो अवस्थामा रहेका छन् । प्रकोप बढेर जनस्वास्थ्यमा प्रभाव पर्न थालेको छ । जसको कारण गर्मीबाट हुने मृत्युदरमा वृद्धि, उच्च ठाउँमा पनि लामखुटेको कारण मलेरियाका प्रभाव, पानीबाट उत्पन्न हुने र सरुवा रोग बढ्नुको साथै शीत प्रदेशीय क्षेत्रमा ठण्डीबाट हुने मृत्यु दरमा कमी हुनथालेको छ ।
साधन स्रोत कम भएका कारण गरिब देशहरू र त्यहाँका गरिब जनता जलवायु परिवर्तनको असरबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित हुने निश्च्िात छ । आइपर्ने समस्याको सामना गर्ने साधन स्रोतको कमीका कारण जीवनस्तरमा गम्भीर धक्का लाग्नथालेको छ । उच्च पहाडी गाउँघरहरूमा खेतीपातीको समयमा कम पानी पर्ने र अरु बेलामा पानी पर्ने जस्तो असामान्य वर्षाले कृषि क्षेत्रमा समस्या देखापरेको छ । त्यसैले गर्दा खाद्यान्न संकट उत्पन्न हुने देखिएको छ । माटोले बनेका परम्परागत घरहरू छिटो खिइनथालेका छन् । त्यसको ताजा उदाहरण मुस्ताङमा हिउँ थोरै, पानी धेरै पर्नथालेका कारण माटोले बनेका परम्परागत घरहरू छिटो भत्किन थालेका छन् । स्थानीय बासिन्दा यस्ता समस्याबाट जोगिन जस्तापाताको छाना छाउने गरी फरक ढाँचामा घर बनाउन थालेका छन् ।
त्यस्तै गरी तीव्र रूपमा हिउँ पग्लिएर ताल बन्दै छन् । हिमनदीले प्रतिवर्ष १० मीटरको दरले ठाउँ छोड्दै गएको अध्ययनहरूबाट देखिएको छ । जसले गर्दा हिमाली क्षेत्र र हिमतालहरूमा प्रभाव परेको छ । हालैका वर्षहरूमा हिमनदीहरू खुम्चने वा सुक्ने प्रक्रियामा वृद्धि भएका छन् । भ्ाारतमा हालै भएको एक अध्ययन अनुसार सन् २०३५ सम्ममा प्राय सबै हिमनदीहरू लोप हुने अनुमान गरिएको छ । त्यसै गरी हाम्रो जस्तो जैविक विविधता र पहाडी पर्यावरण, पहाडी वनस्पतिमा जलवायु परिवर्तनको असरले ठूलो समस्या पार्ने देखिएको छ । हिमालमा वनस्पति रेखा, प्रजातिहरूको वितरण अनुपात वा सघनत्वमा बदलिएको छ । स्थानीय वनस्पतीमाथि बाहृय प्रजातिको प्रभाव बढ्दो छ ।
कृषिमा पनि जलवायु परिवर्तनको प्रभाव पर्न थालेपछि हाम्रो जस्तो कृषिप्रधान मुलुकका किसान गम्भीर मर्कामा पर्ने भएका छन् । पानी, माटोमा चिसोपनाको मात्रा, परागसेचन क्रिया, माटोको तापक्रम जस्ता आधार तìवमा आएको परिवर्तनका कारण कृषि उत्पादकत्वमा कमी हुन थालेको छ । वषर्ाको प्राकृतिक चक्रमा परिवर्तन हुँदा परम्परागत बालीे चक्रको सन्तुलनमा खलल पुग्न गई खेती गर्ने प्राणालीमा परिवर्तन गर्नुपर्ने चुनौती देखिन थालेको छ । सुख्खा हिउँदको उच्च भूभागको पर्यावरणमा थप दबाब पर्ने हँुँदा जटिलता बढ्दै जानेछ । यसको असर खाद्य सुरक्षालगायत स्वास्थ्य र जैविक विविधतामा पर्ने निश्चित छ । जलवायुमा आएको परिवर्तनसँगै समुदायहरूको क्रियाकलापमा पनि परिवर्तन आएको छ । पानीको समस्यासँग जुध्दै हिउँदमा हुने गरेको हिउँ पर्ने दिन र मात्रामा कमी हुनाले हिम भण्डार खस्कँदो स्थितिमा पुगेको छ भने सुख्खायाममा पानीका लागि नयाँ स्रोतको खोजी गर्नुपर्ने अवस्था देखिनथालेको छ । त्यस्तै अकासे पानी संकलन प्रविधिको प्रयोग बढाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्ने अवस्था बढेर गएको छ । पानी थोरै चाहिने बाली लगाउने, जोखिम कम गर्न वैकल्पिक आम्दानीका स्रोतको खोजी गर्नुपर्ने स्थिति टड्कारो देखिएको छ ।
ज्ालवायु परिवर्तनका कारण त्यस समस्याबाट उन्मुक्ति पाउन केही राम्रा पहल सुरु भएका छन् । ज्ास्तो स्वच्छ ऊर्जा बिजुली, गोबर ग्याँस, सौर्य प्रविधिको प्रयोग बढ्नु राम्रो संकेत हो । वन संरक्षण र विस्तार, वस्तुको पुनः प्रयोग बढाउनसके वातावरणलाई उल्लेख्य योगदान पुग्नेछ । नेेपालको सामुदायिक वन विश्वका लागि नै उदाहरण भएको र यसको चिनारी बनिसकेको हुनाले कार्बन व्यापारको सुविधा पाउन सके फाइदा लिन सक्ने देखिन्छ । उदाहरणका लागि नेपालका दशलाख हेक्टर भन्दा बढी क्षेत्र ओगटेको सामुदायिक वनले वर्षेनी करिब ५० लाख टन कार्बन उत्पादन गर्छ, जसको अन्तर्राष्ट्रिय मूल्य कम्तीमा ५ करोड डलर हुन्छ । त्यस्तो अवस्थामा हामीले गम्भीर बन्नु जरुरी छ । आफूले प्रयोग गर्ने प्रविधि स्वच्छ र्ऊजामा आधारित हो कि होइन विचार गरौं । त्यस्तै कार्बन शून्य घर, कार्यालय र व्यवसायको पक्षमा उदाहरण बन्दै वकालत गर्न जरुरी भएको छ विकास संरचना बनाउँदा, बाढी, खडेरीका घटनालाई विचार गरेर डिजाइन गर्न आवश्यक भैसकेको छ । दिगो वन व्यवस्थापनबाट काठको खपत बढाउन सकिएको खण्डमा त्यसबाट पनि वातावरणमा सुधार गर्न सकिन्छ ।
हरितगृह ग्यास कम गर्नका लागि वैकल्पिक ऊर्जाहरू, गोबर ग्यास प्लान्ट बढाउन सकिन्छ । नेपालमा करिब २ लाख गोबरग्यास प्लान्टहरू सञ्चालनमा रहेको छ । करिब २० लाख प्लान्टहरूको सम्भावना रहेको छ । त्यस्ता सम्भावनाहरूलाई बेलैमा प्रयोग गर्नसके प्रभाव कम पर्नसक्ने निश्चित छ । त्यस्तै कार्बन व्यापार एउटा नया सम्भावना हो । एक टन कार्बन ५ देखि १५ डलरसम्ममा बेच्न सकिने भएकाले त्यसतर्फ पनि विशेष ध्यानदिनु जरुरी देखिन्छ । त्यस्तै गरी गोबर ग्यास प्लान्टको प्रयोग गर्दाको फाइदाहरूमा यसले वन पनि जोगाउँछ अनि हरितगृह ग्यास पनि कम गर्छ । एउटा गोबरग्यास प्लान्टले करिब २ टन कार्बनडाइअक्साइड प्रति वर्ष हावामा मिसिनबाट जोगाउँछ । खाना पकाउने सुधारिएको चुलोको कुरा गर्ने हो भने त्यसले पनि वातावरण सुधारमा उल्लेख्य सहयोग पुर्‍याउँछ ।
वन जोगाउँदा हुने फाइदाको कुरा गर्ने हो भने एउटा रुख ५० वर्ष जीवित रहन्छ । त्यो रुखले अक्सिजन उत्पादन गर्छ । सो एउटा रूखबाट मात्रै ८ लाख ५० हजार मूल्यको अक्सिजन उत्पादन हुन्छ । सोही रुखबाट १० लाख मूल्यको माटो मल बन्छ भने १० लाख मूल्यको भू-क्षय नियन्त्रण गर्दछ । त्यसै गरी १७ लाख मूल्यको वायु प्रदूषण नियन्त्रण गर्छ र फलफूल र हरियो सागपात बाहेक पशु पछीको लागि ८ लाख ५० हजार मूल्यको आश्रय प्रदान गर्छ । एउटा हुर्किएको रुखले २ टन पानी संग्रह गर्न सक्छ जसले भाँडोमा जम्मा गर्न लायकको पानीको स्रोतको निर्माण गर्दछ । तसर्थ, एउटा रुख काटिनु भनेको रु.५१ लाख भन्दा बढीको खुद क्षति हुनु हो भन्ने अध्ययनले पुष्टि गरेको छ । वनस्पतिहरू कार्बन डाइअक्साइड धारण गर्ने प्राकृतिक रछ्यान भएकाले एउटा रुखले उसको जीवनकाल -१०० वर्ष) मा एक हजार किलोग्राम कार्बन डाइअक्साइड सोसेर लिनसक्छ । त्यसैले वातावरणको कार्बन डाइअक्साइड घटाउने एउटा सरल, कम खर्चिलो र उपयुक्त उपाय हो । कार्बन डाइअक्साइड प्रदूषण घटाउनु स्थानीय प्रयोगमा रहेका उपलब्ध खुला वातावरणको सौन्दर्यसम्बन्धी महìव बढाउनु, जनसाधारणमा हरियोपनको लेखा राख्ने अवधारणा ल्याउने र प्रदूषण फैलाउनेहरूलाई स्थानीय र विश्व वातावरणप्रति जिम्मेवार बनाउने अहिलेको पहिलो आवश्यकता बनेको छ । अन्यथा रोक्नै नसकिने विपत्ति पर्खर्नेबाहेक अन्य उपाय छैन ।