बीमाबारे बुझ्नैपर्ने केही तथ्य

रमेशराज भट्टराई
केही पाउन केही त्याग्नुपर्छ, यो ध्रुव सत्य कुरो हो । तर कहिले कहीँ भने त्यागेर पनि कुनै कुरा पाउन सम्भव हुँदैन । यस तथ्यलाई मानवको अज्ञानता, असमझदारी र सानातिना कुरामा बढी लालच देखाउने मानवीय स्वभावको प्रतिफल हो भन्नु अत्युक्ति नहोला । यो प्रसङ्गलाई एक्काइसौँ शताब्दीमा रहेको आजको विश्वमा बीमा क्षेत्र र यसको प्रयोगसँग जोड्नु अझै सान्दर्भिक र तात्विक ठहर्दछ ।
बीमा त्यस्तो अभिप्रायसँग सम्बन्धित छ जहाँ व्यक्ति निश्चित रकम भुक्तानी गरी भविष्यमा आइपर्नसक्ने घटनाका कारणबाट हुने आर्थिक हानी-नोक्सानीबाट सहजै जोगिन सक्षम र सफल हुन्छ । आˆनो भविष्यलाई उज्ज्वल र सुखमय बनाउन व्यक्ति तब सार्थक हुन्छ जब उसले बीमाको मर्म बुझेको हुन्छ र त्यसमा हरेक अङ्ग-प्रत्यङ्ग लाई पूर्ण जानकारीका साथ अध्ययन गरी बीमाशुल्क भुक्तानी गर्दछ । अन्यथा केवल, लोभलालच जस्तो विकृतिपूर्ण उद्देश्यले बीमा भए गरेको छ भने क्षति भएको अवस्थामा दाबी भुक्तानी नपाई त्यसको नतिजाले व्यक्ति र परिवारको जीवनमा कहाली लाग्दो, निरस आर्थिक अवस्था ल्याउँदछ ।
बीमाको सर्व स्वीकृत प्राथमिक पक्ष हो, भविष्यमा हुनसक्ने आर्थिक नोक्सानीबाट पीडित पक्षको संरक्षण गर्नु । बीमाले दुर्घटना, चोरी, डकैती, आगलागी, भूकम्प, बाढी पहिरो र यस्तै प्रकारका अन्य अपि्रय घटनालाई रोक्न सक्दैन, तर दुर्घटनाका कारणबाट पीडित पक्षमाथि पर्ने आर्थिक क्षतिपूर्ति गरी संरक्षण प्रदान गर्दछ । यहाँ एउटा अति नै घतलाग्दो प्रश्न खडा हुन्छ, के बीमा बापत तिर्नुपर्ने वास्तविक बीमा शुल्क रकममा मोलतोल गरी कम बीमाशुल्क रकम बीमकलाई बुझाई बीमा गर्दा बीमितले बीमकबाट बीमा सुरक्षण प्राप्त गरी ठूला आर्थिक हानी नोक्सानीको संरक्षण पाउँछन् ? अहँ, कदापि हुनसक्दैन । बीमकले बीमितबाट के, कति र के, कस्ता सम्पत्तिको बीमा कुन दुर्घटनालाई बहन गर्नेमा के, कति वास्तविक रकम बीमितबाट लिनु वा तिर्नुपर्छ भन्ने सम्बन्धमा निश्चित शर्त सुविधा आदिको पालन गर्नु बीमक तथा बीमित दुवैको प्रमुख कर्तब्य हो । त्यस आधारमा नै बीमा जन उपयोगी र सार्थक बन्ने निर्विवाद छ ।
बीमाक्षेत्रमा बीमा शुल्क उठाउने सम्बन्धमा बीमादर कायम भएका र बीमादर कायम नभएका भिन्न भिन्न प्रकारका बीमा व्यवसाय सञ्चालन हुने गरेको छ । जुन बीमा व्यवसायको जुन किसिममा बीमादर लागू भएको हुन्छ, त्यसै अनुसार दिइने बीमा सुरक्षणको आधारमा बीमा शुल्क उठाउनेबारे स्पष्ट किटान गरेको हुन्छ । त्यसैगरी बीमादर किटान नभएका बीमा व्यवसायको किसिममा भने बीमा कम्पनीको विगतको दावीको अनुभव र उसको पुनर्बीमा सुरक्षणको आधार र दक्षताअनुरूप निर्भर भएको दर कायम हुन्छ अर्थात् त्यस्तो बीमा व्यवसायमा बीमा कम्पनीले आफूले दिने सुविधा र उठाउने बीमा शुल्क रकम ग्राहक र बीमा कम्पनी दुईबीचको समझदारीमा व्यवसायिक दक्षताका आधारमा किटान हुने गरेको पाइन्छ ।
अब रहृयो कुरो बीमादरमा घटाघटको सिद्धान्त । बीमादर किटान भएको बीमा व्यवसायको किसिममा ग्राहकहरूले आफूले आˆनो सम्पत्तिको वास्तविक मूल्यमा के कस्तो खालको जोखिमहरू समावेश गर्ने गरी बीमा गर्न चाहेको हो सोहीअनुरूप स्पष्ट भई उपयुक्त बीमादर तिरी अनुसार बीमा गर्नु अनिवार्य हुन्छ । बीमादरले किटान गरेभन्दा बढी बीमा शुल्क रकम भुक्तानी गर्दैमा दावीको बखत तोकिएभन्दा बढी दावी रकम प्राप्त गर्न सकिँदैन भने अर्कोतर्फ बीमादरले किटान गरेको दररेटभन्दा घटाघट गरी कम बीमा शुल्क भुक्तानी गर्दा त्यस्तो अवस्थामा दावी पर्दा पनि आफूले सोचेजस्तो सम्भावित दुर्घटनाहरूबाट जोगिन जोखिमको सुरक्षण नभई बीमा गरेअनुसार दावी पाउन पूर्णरूपमा असक्षम नै हुन्छ । यस्तो अवस्थामा अति से अति न्यून आर्थिक नोक्सानीको मात्र दावी भुक्तानी मिल्ने हुन्छ वा हुने नहुन पनि सक्छ ।
बीमाको महìवबारे साधारण व्यक्ति विशेष मात्र नभई खासगरी ऋण सुविधा प्राप्त गरी उद्योग सञ्चालन गर्ने उद्योगपति समेत यसबारे अनभिज्ञ छन् । जसले गर्दा उनीहरू बीमा शुल्क कम तिर्नलालायित हुन्छन् । कुनै पनि उद्योगपतिले ऋण लिँदाको अवस्थामा धितोमा राखेको त्यस्तो सम्पत्तिको पूरा मूल्य बराबरको बीमाङ्क कायम गर्न चाहँदैन, उसलाई थाहा हुँदैन यसको नकारात्मक असर उसमाथि कति पर्छ भनेर । यस्तो अवस्था र परिस्थितिले सम्पूर्ण आर्थिक क्षेत्र नै अस्तव्यस्त बनाउनुका साथै अस्थिर तुल्याइदिन्छ । किनकि धितो राखेको सम्पत्तिको वास्तविक मूल्यमा बीमा नगराई मात्र ऋण रकम बराबरमा बीमा गर्ने प्रचलनबाट त्यस्तो सम्पत्ति क्षति भई आर्थिक हानि नोक्सानी भएको अवस्थामा वास्तविक रकमभन्दा ज्यादै न्यून रकम मात्र क्षतिपूर्तिवापत रकम प्राप्त हुने हुन्छ । जसको कारण बीमाको परिलक्षित उद्देश्य प्राप्ति हुँदैन । बीमाको सैद्धान्तिक पक्षका ज्ञानको अभावको कारण बीमा क्षेत्रमा बीमा शुल्क घटी तिरी बीमा गर्ने गराउने कार्यले प्रश्रय पाउने निर्विवाद छ । यसको सहायकको रूपमा साच्चै भन्ने हो भने बीमाबारे केही जानकारी हासिल गरेका व्यापारी, उद्योगपति आदिलाई अग्रपङ्क्तिमा गणना गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसकारण सम्पत्तिको वास्तविक मूल्यमा बीमा गराउनु नै बुद्धिमानी ठहर्दछ ।
बीमाको सर्वमान्य पक्ष हो सम्भाव्य हानी परेको बखत त्यस्तो आर्थिक क्षतिको बीमा दावी भुक्तानी पाउने उद्देश्य । यसको मतलब हो बीमा गर्ने र गराउने दुवैपक्ष विश्वासिला र भरपर्दा हुनु अनिवार्य छ । एकले अर्को पक्षलाई सबै कुरा खुलस्त र दुरुस्त बताउनुपर्छ र आ-आफूले दिन र लिन चाहेका सुविधा बारे स्पष्ट हुनु अनिवार्य छ । यसको अलावा एक अर्कोमा एक अर्कालाई काट्ने, केवल व्यवसाय मात्र हातमा लगाउने, सुविधा र सेवा पुर्‍याउन नचाहने आदि यावत् कुरा बुझ्न र बुझाउन नचाहने तथा सही र तथ्य कुरा नखोल्ने जस्ता व्यवहार बीमक र बीमितबीच विद्यमान रही रहने हो भने बीमा व्यवसायले उज्ज्व र उन्नत भविष्यको सिर्जना गर्ने नभई अपूरो र अन्यौलको भविष्यको गोरेटो कोर्दछ र कहालिलाग्दो र भयावह आर्थिक अवस्थाबाट गुजि्रन बीमक, बीमित र सिङ्गो अर्थ व्यवस्था नै बाध्य हुन जाने देखिन्छ । परिणामस्वरूप बीमाको परिलक्षित उद्देश्यलाई अपव्याख्या गरी बीम्ाा व्यवसायलाई नै बदनाम गराउने खालका टीका टिप्पणी नहोलान् भन्न सकिदैन । यसर्थ, बीमा गर्दा वास्तविक मूल्यमा बीमा गर्ने गराउनेतर्फ बीमा व्यवसायी र बीमा ग्राही दुवै सचेत हुनुपर्ने आवश्यकता विद्यमान छ ।